ناقوس جنگ را چه کسی به صدا درآورد؟/ زیباکلام: ما باعث حمله ی صدام به ایران شدیم/ حبیب احمدزاده: این ساده لوحی است صدام کینه ی قرارداد الجزایر را داشت

فهیمه نظری: یکی از بحث های جنجال برانگیز که در سال های اخیر در جامعه ی روشنفکر ایرانی شکل گرفته است بحث آغاز جنگ ایران و عراق است. روایت رسمی می گوید 31 شهریور 1359 عراق با حمله ی هوایی به چند فرودگاه ایران جنگ 8 ساله را کلید زد؛ اما حالا با گذشت دهه ها گاه این بحث مطرح می شود که تحریکات ایران موجب حمله ی عراق به ایران شد. مرحوم ابراهیم یزدی وزیر خارجه ی دولت موقت در اواخر عمر خویش در گفت وگو با حسین دهباشی در برنامه ی «خشت خام» که در آپارت منتشر شد گفته است که بر خلاف نشست موفقیت آمیز او با صدام برای جلوگیری از تنش های احتمالی میان دو کشور در حاشیه ی کنفرانس غیرمتعهدها در هاوانا، اما تحریکات تلویزیون ایران موجب حمله ی ایران به عراق شد. یزدی همچنین به اعتراض مرحوم سید محمود دعایی سفیر وقت ایران در عراق اشاره می کند که در شورای انقلاب گفته بود: [نقل مستقیم از ابراهیم یزدی]: «آقا اگر می خواهید با عراق بجنگید من استعفا بدهم برگردم ولی اگر می خواهید نجنگید و مماشات کنید این روشش نیست.» و امام خمینی در پاسخ به او گفته بود که «نخیر نمی توانی نروی [به عراق] باید بروی»

خود مرحوم دعایی که مدتی پیش از آغاز جنگ به خاطر کمرنگ شدن ارتباطات میان ایران و عراق به کشور برگشته بود، در مهرماه 1395 در نشستی با عنوان «ناگفته های جنگ» در این باره گفته است: «وزیر امور خارجه عراق از سوی صدام به من پیغام داد که به امام بگویم برای حل مسایل فی مابین نماینده ای را به عراق بفرستد، امام نیز در پاسخ به این پیغام، هرگونه مذاکراتی را به تشکیل مجلس شورای ملی و انتخابات ریاست جمهوری موکول کرد تا نمایندگان ملت برای مذاکره به عراق بروند و در این فرصت نیز از عراق خواست که حسن نیت خویش را ثابت کند و علیه ایران تبلیغ نکند.» (تاریخ ایرانی)

صادق زیباکلام: عراق دشمن ما نبود؛ ما تحریکش کردیم

در ادامه ی مجادله بر سر این که کدام طرف موجب آغاز جنگ شد، چند روز قبل کانال تلگرامی اینستای انقلابی ویدیویی از صادق زیباکلام منتشر کرد که در آن تحریکات ایران را موجب حمله ی عراق به ایران دانسته، زیباکلام در آن ویدیو گفته است:

«عراق دشمن ما نبود، صدام حسین به هیچ وجه دشمن ما نبود. این ما بودیم که عراق را دشمن خودمان کردیم. هرکس رفت پیش امام بعد از انقلاب، عشایر عرب رفتند، شیعیان رفتند، عده ای از اهالی بصره رفتند. امام گفتند این صدام این جرثومه ی فساد را چرا ساقط نمی کنید چرا شما انقلاب اسلامی نمی کنید مثل مردم ایران این فاسد را سرنگون کنید. خدا رحمت کند مرحوم دعایی اولین سفیر ایران بود در عراق بعد از انقلاب، آقای دعایی سراسیمه تابستان 59 آمد ایران، دو سه ماه قبل از این که عراق به ما حمله کند رفت شورای انقلاب، رفت خدمت امام رفت این را دید رفت آن را دید گفت آقا جان صدام پیغام داده گفته آخه شما چی می خواهید از جان من؟! آخه چرا این آقای خمینی مرتب به ما حمله می کند و مرتب می گوید این مردم عراق باید من را سرنگون کنند. من این 14 سالی که شما این جا بودید من به جز احترام به شما مگر کار دیگری کردم؟! و صدام واقعا دیگر عصبانی شده – این ها را آقای دعایی می گوید – و اولتیماتوم داده گفته اگر واقعا شما این سیاست خصمانه علیه من را نگذارید کنار… امام به ایشان گفتند که نه تکلیف دارید شما برگرد برو و اصلا انگار نه انگار… دو سه ماه بعد صدام به ما حمله کرد؛ بنابراین ما بودیم که باعث حمله ی صدام به ایران شدیم.»

حبیب احمدزاده: صدام عقده ی جمال عبدالناصر شدن داشت

پیش تر اما در مرداد 1402 حبیب احمدزاده، مستندساز و نویسنده در برنامه ی گفت وگومحور «مثبت نگاتیو» در نگاهی کاملا متفاوت و با استناد به گفته های صلاح عمر العلی نماینده ی وقت ایران در سازمان ملل درباره ی ملاقات صدام با ابراهیم یزدی در هاوانا، مسبب و شروع جنگ ایران و عراق را صدام دانسته است. متن گفته های احمدزاده در آن برنامه که ویدیوی آن در پی اظهارات زیباکلام این روزها در فضای مجازی وایرال شده به شرح زیر است:

حبیب احمدزاده: هرکس که می خواهد بگوید می شد از جنگ جلوگیری کرد باید چند نکته را بداند: اولین چیزی که ما باید درباره ی جنگ ایران و عراق بدانیم این است که 1- یک نفر به نام صدام سال ها عقده ی عین جمال عبدالناصر شدن را در میان مردم عراق داشت. 2- این آدم یک قراردادی به نام 1975 الجزایر را با شاه امضا کرده بود که ناچارا بود. اگر خاطرات سانسورنشده ی علم را بخوانیم می بینیم که خود شاه می گوید صدام آمد به من گفت ما وقتی با شما صلح کردیم که 5 بمب بیش تر در کردستان عراق نداشتیم و شما بهترین جوانان عراق را به کشتن دادید. صدام این کینه را داشت و مشکلش هم این بود که خودش به عنوان معاون رییس جمهور این قرارداد را امضا کرده بود نه حسن البکر. امضای او [صدام] پایش بود. حالا می گویند 13 روز پس از پیروزی انقلاب در شورای عالی انقلاب عراق صدام به عنوان معاون رییس جمهور (هنوز آن موقع رییس جمهور نشده بود) سخنرانی می کند و می گوید: «بهترین فرصت تاریخی برای بازپس گیری شط العرب و سرزمین های عربی از ایران فرا رسیده است.» 13 روز بعد از 22 بهمن 57 [این حرف را می زند].

این آدم… وقتی که رییس جمهور عراق می شود و آن کشتار دسته جمعی و تصفیه اش را در عراق صورت می دهد، بعد کنفرانس غیرمتعهدها در هاوانا است. از آن طرف هم ابراهیم یزدی می آید به عنوان وزیر خارجه ی ایران درخواست جلسه با صدام می دهد. یک ماجرایی رخ می داهد که بعدها ابراهیم یزدی می گوید من با ایشان [صدام] به توافق رسیدم ولی تبلیغات ایران باعث شد که جنگ شود و…

من جواب می توانم به این بحث بدهم که چقدر یک سیاستمدار می تواند فقط با یک قطعه پازل یک تابلو برای خود درست کند و خودش را قهرمان جلوه دهد. یکی از صحبت های دیگر ایشان این است که آقای دعایی گفته است که من رفتم و… من خودم آقای دعایی را شخصا دیدم و از ایشان شخصا سوال کردم که آیا چنین چیزی رخ داده که شما رفته اید گفته اید که این ها [عراقی ها] گفته اند بیایید صلح کنیم و امام گفته اند [نه] گفت: اصلا دروغ محض است.

بحث آقای دعایی را کنار بگذاریم. اولا این نشان دهنده ی این است که ایشان [ابراهیم یزدی] دقیق صحبت نمی کنند؛ ولیکن در آن جلسه ای که ایشان با صدام داشته و صحبت هایی که می کند دو نکته رخ می دهد:

من احساس می کنم که اول صحبت های آقای ابراهیم یزدی را با هم ببینیم: [پخش گفت وگوی ابراهیم یزدی با حسین دهباشی در خشت خام در خلال برنامه]

قسمتی از مستند خشت خام (گفت وگوی حسین دهباشی با مرحوم ابراهیم یزدی)

ابراهیم یزدی: از همان اسفندماه [1357] ما معتقد بودیم که (من بارها این را گفته و نوشته ام) حمله ی عراق به ایران قابل پیش بینی و پیش گیری بود. سیاست ما در دولت موقت پیش گیری از حمله بود؛ اما متاسفانه بعضی ها تحریک می کردند و کار را به آن جایی بردند که عراق حمله کرد.

دهباشی: در کنار این سیاست پیش گیرانه و تنش زدایی آیا هشدارهایی هم به توان دفاعی کشور داده می شد، آن آن موقع هنوز بلبشو بود و ساختاری نداشت؟

یزدی: هشدار می دادیم ولی آن قدر نظمی وجود نداشت که [هشدارهای مان] به جایی برسد. ما از یک کانال ها یا ابزارهای دیگری برای پیش گیری استفاده می کردیم مثلا در کنفرانس غیرمتعهدها در کوبا من رهبران عرب را جمع کردم…

دهباشی: با صدام هم دیدار کردید؟

یزدی: بله با صدام هم دیدار داشتم؛ مذاکره ی مفصلی هم داشتیم. خوب طبیعی بود که ما با صدام مذاکره کنیم برای این که بالاخره ما با او اختلاف داشتیم، با گروه دیگری که نبود [بنابراین] باید با او می نشستیم و صحبت می کردیم.

دهباشی: حضرتعالی در چه پوزیشینی بودید در آن زمان؟

یزدی: وزیر امور خارجه ی ایران

دهباشی: و صدام؟

یزدی: معاون نخست وزیر… نشستیم با هم صحبت کردیم. خوب صدام حرف هایی می زد که برای ما قابل قبول نبود (من مشروح مذاکراتی را که با صدام داشتم چاپ کرده ام) مثل این که او می گفت سه جزیره ی خلیج فارس [دو تنب و ابوموسی] ایران حق ندارد ال و بل کند و… من گفتم: به تو چه مربوط است! مدعی آن سه جزیره که عراق نیست. اگر ادعایی باشد با دولت امارات است نه تو. می گفت: نه مگر منشور حزب بعث را نخوانده ای؟! [در آن جا می گوید] هر مسیله ی عربی مسیله ی ماست. گفتم: تو [که] این حرف را می زنی مرتکب یک خطای استراتژیک می شوی. وقتی می گویی هر مسیله ی عربی مسیله ی ماست، آقای خمینی هم می گویند هر مسیله ی اسلامی مسیله ی ماست. حالا اگر می خواهی کشته بگیری، بسم الله! بفرمایید! ولی از حالا به تو می گویم که شکست می خوری، زمین می خوری چون مسایل اسلامی فراگیرتر از مسایل ملی عربی است. ولی صدام دنبال این حرف ها نبود. صدام دنبال این بود که موقعیت خودش را تثبیت کند.

دهباشی: با حمله به ایران؟

یزدی: بله. او خود را نماینده ی همه ی اعراب می دانست. گفتم وقتی راجع به سه جزیر صحبت می کرد به او گفتم به شما چه مربوط است؟! شما که مدعی مالکیت آن جا نیستید. گفت: نه مگر نمی دانیم ما بعث هستیم و هر مسیله ی عربی مسیله ی ماست.

دهباشی: تهدید نظامی هم کرد؟

یزدی: تهدید نظامی را یادم نیست که کرده باشد ولی نیروهایش را به مرز ایران آورده بود.

دهباشی: شاهد مثالی هم می آورد که شما دارید ما را تحریک می کنید؟

یزدی: زیاد. و واقعا هم تحریک می کردیم.

دهباشی: نمونه هایی از آن را به خاطر دارید؟

یزدی: برنامه های تلویزیون ایران سرتاپا تحریک عراق بود.

دهباشی: برنامه های بخش فارسی؟

یزدی: بله. به طوری که آقای دعایی که سفیر ما در آن جا [عراق] بود آمد در شورای انقلاب گفت آقا اگر می خواهید با عراق بجنگید من استعفا بدهم برگردم ولی اگر می خواهید نجنگید و مماشات کنید این روشش نیست.

دهباشی: تلویزیون آن موقع مدیریتش با آقای قطب زاده بود، درست است؟

یزدی: بله.

دهباشی: یعنی نگاه ایشان [قطب زاده] قالب بود؟ چون ایران آن موقع آن قدر مسیله داشت که…

یزدی: نگاه قطب زاده تنها نبود، نگاه آقای خمینی هم این بود.

دهباشی: که برویم به سمت درگیری؟

یزدی: نه، که تحریک کنه، حمله کند، این کارها را بکنند، به طوری که وقتی دعایی در آن جلسه گفت که آقا اگر شما می خواهید با صدام بجنگید چون این کارهایی که می کنید یعنی جنگ، اگر می خواهید بجنگید من دیگر نمی روم عراق. بلند شد که برود [جلسه را ترک کند]. آقای خمینی گفت که نخیر نمی توانی نروی [به عراق] باید بروی. مجبورش کرد. گفت آقا من که نمی خواهم بروم آن جا بجنگم که! این کارهایی که شما می کنید جنگ است!

ادامه ی گفت وگوی حبیب احمدزاده در مثبت نگاتیو

احمدزاده: عراق یک نماینده ای در سازمان ملل داشت به نام صلاح عمر العی این آدم خودش می آید بعدها با شبکه ی الجزیره یک مصاحبه ای انجام می دهد، او کسی است که هر کاری می کرده که وزیر خارجه ی عراق که اتفاقا شیعه بوده است ابراهیم یزدی را ببرد پیش صدام که جلسه داشته باشند، او قبول نمی کند. و خود او وزیر خارجه را دور می زند و می رود با صدام ملاقات می کند و از صدام می خواهد که با ابراهیم یزدی ملاقات کند.

ساده لوحی وزیر امور خارجه را ما ببینیم که چگونه توسط صدام دور می خورد؛ یک آدمی که از قبل برنامه ریزی کرده است، از روز پیروزی انقلاب، تا انتقام قرارداد 1975 الجزایر و تحقیرش را توسط شاه بگیرد. و این که این جلسات سیاسیون را دولت موقت به عنوان یک دستاورد برای خودش مطرح می کند، تا روزهای آخر عمر که بله ما می توانستیم جلوی جنگ را بگیریم، صدام با ما موافقت کرده بود.

ببینید صلاح عمر العلی این قضیه را چگونه توضیح می دهد؛ این فیلمی است که از شبکه ی الجزیره پخش شده است نه روزنامه ی کیهان، نمازجمعه ی تهران یا تلویزیون ایران. ببینید خود این ها می گویند صدام بعد از جلسه به این ها چه گفته است:

پخش مصاحبه ی صلاح عمرالعلی در مصاحبه با الجزیره [در خلال برنامه ی مثبت نگاتیو]

صلاح عمر العلی (نماینده ی وقت عراق در سازمان ملل): او به من گفت: دکتر ابراهیم یزدی وزیر خارجه ی وقت ایران تمایل دارد با صدام دیدار کند. بر اساس سلسله مراتب اداری، با وزیر خارجه ی آن زمان دکتر سعدون حمادی تماس گرفتم و از تمایل دکتر ابراهیم یزدی برای دیدار با صدام حسین گفتم و او هم امتناع کرد از این که در این خصوص با صدام حسین صحبت کند. من به او اصرار کردم و البته او هم انکار کرد و نپذیرفت، و هنوز هم نمی دانم چرا قبول نکرد… او یک انسان دانشگاهی، نویسنده، روشنفکر و سال های زیادی وزیر خارجه بود و نمی دانم چرا قبول نکرد با این که از هر هراسی سعی کردم او را متوجه کنم که این یک کار بسیار مهمی است برای حل اشکالات ایجادشده بین ما و ایران، ما می توانیم این مشکل را حل کنیم. خودم رفتم پیش صدام حسین و موضوع را به او گفتم. پس از تردید و فکر کردن پذیرفت البته قبلش از من پرسید نظر تو چیست؟ به او گفتم این فرصت بسیار مهمی است. این پیشنهاد از طرف ایرانی ها آمده… ما دو کشور همسایه هستیم و بی نیاز از این که بین ایران و عراق مشکلی ایجاد شود. ایران هم مشکلاتی دارد اما نباید مشکلاتی بین ما باشد. گفت فردا بعد از اجلاس عدم تعهد در خانه ای که سکونت دارم بگو که با وزیر خارجه ی ایران دیدار خواهم کرد. بعد دکتر یزدی آمد، از او استقبال کردم و صدام هم از او استقبال کرد. ما سه نفر: صدام حسین، ابراهیم یزدی و من در یک جلسه ی سه نفره نشستیم. گفت وگو در مورد مشکلات دو کشور شروع شد. گفت وگو در فضایی کاملا مثبت بین دو طرف انجام شد. برای او بسیار اهمیت داشت که مشکل دو کشور را بتواند حل کند

مجری: که جلوگیری کند از جنگ؟

صلاح عمر العلی: بله. من همین برداشت را کردم که به هر صوت می خواست از جنگ بین دو کشور جلوگیری کند.

مجری: بالاخره به عنوان شاهدی در این روزگار بگو.

صلاح عمر العلی: این برداشت را که کردم که می خواهد این مشکل را حل کند. بیش ترین تلاش را دکتر ابراهیم یزدی انجام داد که مشکل دو کشور حل شود. صدام هم به همین شکل و بسیار مثبت و دیپلماتیک در گفت وگو مشارکت می کرد. قبل از پایان جلسه به توافق رسیدند که گروه هایی را مشخص کنند. از طرف ابراهیم یزدی مطرح شد که اگر تمایل داشتید برای گفت وگوی دوجانبه یک گروهی برای گفت وگو بفرستید که بیایند، حالا چه این ها عالی رتبه باشند، چه کارشناسی یا به هر شکل و وسیله ای که می خواهید ما گروهی را بفرستیم؛ به صورت آشکار یا سری و محرمانه. در هر صورت ما آماده ایم تا جلوی اختلاف بین دو کشور گرفته شود. صدام هم بسیار مثبت در این گفت وگو شرکت می کرد. من ابراهیم یزدی را تا در بدرقه کردم. او خیلی از من ممنون شده بود. مرا بوسید و با من به گرمی خداحافظی کرد و رفت.

برگشتم به سمت صدام و او منتظر من بود. مرا به بیرون آن تالار که یک باغچه و استخر در آن جا بود برد. به همراهانش گفت که دو صندلی برای ما در کنار استخر بگذارند. من و صدام روی صندلی ها نشستیم و چند ثانیه ای گذشت. هر دو ساکت بودیم و من داشتم به آبی که کنار ما بود نگاه می کردم. او هم فکر می کرد. به من نگاه کرد و گفت: به چی فکر می کنی صلاح؟ گفتم: والله من در حقیقت در حس آن دیدار هستم و خیلی خوشحالم و خوش بین شدم. به خصوص که الان این موضوع دیگر در دستان تو قرار گرفته و در دست کارمند، وزیر و شخص دیگری نیست و بلکه الان حل این مشکل در دستان توست. من دیدم که این گفت وگو بین شما انجام شده که بسیار خوب بود و خوش بینم. من به شکلی صحبت می کردم که حس مثبتی که حاکم بود را بتوانم در صدام تقویت کنم. من به عنوان یک عراقی خوشحال بودم. احساس کردم برای کشور خودم و کشور همسایه کار مثبتی انجام می دهم. در همین چارچوب با صدام صحبت کردم و او هیچ چیز در این خصوص به من نگفت. و بعد از چند ثانیه به من نگاه کرد و گفت: صلاح چند سال است در زمینه ی دیپلماسی کار می کنی؟ گفتم حدود 10 سال. من را غافلگیر کرد و گفت می دانی این دیپلماسی چقدر تو را خراب کرده؟! به من گفت: «چه حل مشکلی بین ما و ایران صلاح؟ این فرصتی است که شاید در طول هر قرن بیش تر از یک بار اتفاق نیفتد. این ها اهواز را از ما گرفتند. شط العرب را از ما گرفتند، ما را تهدید کردند. می خواهند انقلاب شان را برای ما صادر کنند و فرصت ما الان که دچار از هم گسیختگی هستند، دچار تفرقه هستند و بین شان درگیری است، این یک فرصت تاریخی است که تمامی حقوق مان را از آن ها پس بگیریم و این امر را به تو می گویم و خودت را آماده کن به عنوان نماینده ی عراق در سازمان ملل که یک ضربتی به آن ها بزنیم که تمام کره ی زمین صدایش را بشنود و تمای حقوق را از آن ها باز پس بگیریم.

حبیبت احمدزاده [ادامه ی برنامه ی مثبت نگاتیو]

احمدزاده: نگاه کنید! … سیاست یعنی همین؛ سیاست یعنی این که بتوانی از مخاطب فرصت بگیری، زمان بگیری، گولش بزنی… و آن ها ماهر بودند. صدام کسی است که تمام ارتش های عربی را سر کار گذاشت و به کویت حمله کرد. صدام کسی است که از همه ی این ها باج گرفت و ترساندشان از کویت گرفته تا بعد هم آن جریان جنگ… یک چنین آدم هفت خطی آمده با آدم ساده دلی مثل ابراهیم یزدی که… امام 10 سال در عراق با صدام زندگی کرده، او را می شناسند… صدام تکریتی را می فرستد که آقا تو بیا با ما همکاری کن. [امام] می گوید: من با شاه مخالفم ولی با تو [هم] همکاری نمی کنم. من فکر می کنم شاید [اگر به جای امام] دیگری بود می گفت باشد، فرصت است دیگر….

صدام تمام علمای آن موقع عراق را کشته است، بمب گذاری های داخل ایران را راه انداخته است. همه ی این کارها را کرده است بعد همه ی این ها را ابراهیم یزدی اصلا در صحبت هایش نمی آورد، فقط به چهار جمله ای که ممکن است فلان روزنامه یا فلان شخص که افراطی [بوده] که همیشه هم هستند [استناد می کند]. هیچ جنگی نیست که دشمن یک بهانه ی ساده ای را الکی برای خودش علم کند! شما نباید بیایی آن بهانه ی ساده ی دشمن را علم کنی و آن را دلالت قرار دهی.

25957