چند نمونه تقطیع هجایی

تقطیع هجایی به معنای شکستن مصراع های شعر فارسی به بخش های کوچک تر یا همان هجاهاست که می توانند کوتاه یا بلند باشند. این کار به ما کمک می کند تا موسیقی پنهان کلام را دریابیم و وزن دقیق شعر را بشناسیم، گامی اساسی برای درک عمیق تر از زیبایی های عروض فارسی و لذت بردن بیشتر از نغمه های شاعرانه.

سفر به دنیای شعر فارسی، بدون آشنایی با عروض و اوزان آن، تجربه ای ناقص خواهد بود. عروض، علمی است که به ما کمک می کند تا آهنگ و موسیقی دل نشین شعر را درک کنیم و از این طریق، با ظرافت های پنهان کلام شاعر همراه شویم. در قلب این علم، مهارتی به نام «تقطیع» نهفته است؛ هنری که به ما اجازه می دهد ساختار آوایی هر بیت را موشکافی کرده و به جوهر وزن آن دست یابیم.

برای بسیاری، عروض و تقطیع شعر ممکن است در ابتدا کمی پیچیده به نظر برسد؛ پر از نمادها و اصطلاحاتی که شاید ذهن را سردرگم کند. اما وقتی با راهنمایی های صحیح و مثال های کاربردی قدم در این مسیر می گذاریم، کشف می کنیم که چگونه هر هجا و هر رکن، نقشی حیاتی در پدید آوردن آن هارمونی دلپذیر ایفا می کند که قلب ها را به وجد می آورد. در این مسیر، شما خواهید آموخت که چگونه با دقت و حوصله، اشعار را تقطیع کرده و به آسانی وزن آن ها را تشخیص دهید.

سفری به دنیای تقطیع شعر فارسی: چرا و چگونه؟

تقطیع شعر، دروازه ای است به سوی درک عمیق تر از هنر شاعری. این تنها یک فعالیت فنی نیست؛ بلکه مسیری است برای نفوذ به لایه های پنهان موسیقی و ریتم در کلام منظوم. تصور کنید که یک قطعه موسیقی را بدون دانستن نت ها و ریتم هایش می شنوید؛ لذت بخش است، اما درک کاملی از آن ندارید. تقطیع نیز همین نقش را در شعر ایفا می کند، با این تفاوت که ابزار ما در این جا، واژه ها و آواها هستند.

تقطیع چیست و چرا باید آن را آموخت؟

تقطیع، فرآیند شکستن بیت های شعر به واحدهای کوچک تر و قابل اندازه گیری، یعنی هجاهاست. این کار ما را قادر می سازد تا نظم و ترتیب هجاهای کوتاه و بلند را کشف کنیم و در نهایت، به وزن عروضی بیت دست یابیم. اما چرا باید این مهارت را یاد گرفت؟

• درک موسیقی شعر: هر وزن عروضی، یک موسیقی خاص دارد. با تقطیع، می توانیم این موسیقی را کشف کرده و لذت بیشتری از خواندن شعر ببریم.
• شناخت وزن و قالب: تقطیع به ما کمک می کند تا بفهمیم یک شعر در چه وزنی سروده شده و به کدام یک از قالب های عروضی تعلق دارد. این شناخت برای دانشجویان ادبیات و حتی علاقه مندان جدی به شعر، بسیار حیاتی است.
• تشخیص خطاها: با تسلط بر تقطیع، می توانیم خطاهای وزنی در اشعار را تشخیص دهیم، چه در سروده های خودمان و چه در اشعار دیگران.
• افزایش دقت در خوانش: فرآیند تقطیع، ما را وادار به خوانش دقیق و آوایی شعر می کند که خود به درک بهتر معنی نیز می انجامد.

آشنایی با الفبای تقطیع: هجاها و خط عروضی

پیش از آنکه بتوانیم بیتی را تقطیع کنیم، لازم است با واحدهای بنیادین آن، یعنی هجاها و همچنین ابزار اصلی ما، یعنی خط عروضی، آشنا شویم. این مفاهیم، پایه و اساس هرگونه تحلیل عروضی را تشکیل می دهند و تسلط بر آن ها، اولین گام برای ورود به دنیای وزن شعر است.

هجا: واحد بنیادین وزن شعر

هجا، کوچک ترین واحد گفتار است که با یک باز و بسته شدن دهان یا تغییر حرکت اندام های گفتاری تولید می شود و حتماً دارای یک مصوت است. در زبان فارسی، هر هجا از ترکیب صامت (حرف بی صدا) و مصوت (حرف صدادار) تشکیل می شود. برای مثال، در کلمه «کتاب»، دو هجا داریم: کِ (صامت + مصوت) و تاب (صامت + مصوت + صامت).

انواع هجا در شعر فارسی

در عروض فارسی، هجاها بر اساس طول کشش آوایی شان به سه دسته اصلی تقسیم می شوند که در تقطیع با نمادهای مشخصی نشان داده می شوند:

هجای کوتاه (U)

این هجاها از یک صامت و یک مصوت کوتاه (ــَـ ، ــِـ ، ــُـ) تشکیل می شوند. کشش آوایی آن ها کمترین میزان را دارد.

• ساختار: صامت + مصوت کوتاه (C + V)
• مثال: دَ (dar) ← U، کِ (ke) ← U، شُ (sho) ← U

هجای بلند (─)

هجاهای بلند کشش آوایی بیشتری دارند و از دو ساختار اصلی تشکیل می شوند:

1. صامت + مصوت بلند (C + V̄): مانند مصوت های آ، ای، او.
   • مثال: با (bā) ← ─، سی (si) ← ─، رو (ru) ← ─
2. صامت + مصوت کوتاه + صامت (C + V + C): مانند کلماتی که با یک صامت و یک مصوت کوتاه شروع شده و با صامتی به پایان می رسند.
   • مثال: دَل (dal) ← ─، شَب (shab) ← ─، گُل (gol) ← ─

هجای کشیده (ــU)

این هجاها از یک صامت، یک مصوت بلند و یک یا دو صامت دیگر تشکیل می شوند. نکته بسیار مهم این است که در تقطیع عروضی، هجای کشیده به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تقسیم می شود.

• ساختار: صامت + مصوت بلند + صامت (C + V̄ + C) یا صامت + مصوت بلند + دو صامت (C + V̄ + C + C)
• مثال:
  • جان (jān): در تقطیع به دو هجا شکسته می شود: جا (─) + ن (U) ← ─U
  • دوست (dust): در تقطیع به دو هجا شکسته می شود: دوس (─) + ت (U) ← ─U

این تفکیک هجای کشیده به دو بخش، یکی از مهم ترین نکات در تقطیع هجایی است که دقت بالایی می طلبد.

خط عروضی: آینه ای برای تلفظ صحیح شعر

خط عروضی، شیوه ای برای نوشتن شعر است که در آن، هر کلمه دقیقاً همان طور که تلفظ می شود، نوشته می شود، نه آن طور که املا می شود. این مرحله از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا وزن شعر بر پایه «تلفظ» کلمات استوار است و نه املای آن ها. رعایت قواعد خط عروضی، گام نخست برای تقطیع صحیح است.

برخی از قواعد مهم در نوشتن خط عروضی:

1. ادغام همزه ها: اگر کلمه ای به مصوت بلند یا کوتاه ختم شود و کلمه بعد از آن با همزه آغاز شود، همزه حذف می شود و دو کلمه به هم می پیوندند.
   

   املای عادی	خط عروضی	توضیح
   دیدمش امروز	دیدمش امروز	همزه امروز حذف شده و به ش می پیوندد.

2. تبدیل تشدید: تشدید در خط عروضی به دو حرف همجنس تبدیل می شود که حرف اول ساکن و حرف دوم متحرک است.
   

   املای عادی	خط عروضی	توضیح
   قَفّاص	قَففاص	حرف ف تکرار می شود.

3. حذف نون ساکن پیش از مصوت: نون ساکن (ـَن) در پایان کلماتی مانند آن، این، چنان و… اگر بعد از آن مصوت بیاید، معمولاً حذف می شود.
   

   املای عادی	خط عروضی	توضیح
   نان است	نا نست	نون از نان به است می پیوندد.

4. تغییر واو عطف (ـو): واو عطف و (به معنی و) اگر قبل از صامت باشد، به صورت ُ تلفظ می شود و هجای آن کوتاه است. اگر قبل از مصوت باشد، به صورت و تلفظ شده و بلند است.
   

   املای عادی	خط عروضی	توضیح
   مهر و ماه	مهرُ ماه	و به ُ تبدیل می شود.
   دل و جان	دلُ جان	و به ُ تبدیل می شود.

5. نون غنه: نون غنه (نونی که با دهان بسته و از بینی تلفظ می شود، مثل این) در عروض حذف می شود.
   

   املای عادی	خط عروضی	توضیح
   این	ئی	نون غنه حذف می شود.

رعایت این قواعد، به ویژه در شروع کار، ممکن است کمی چالش برانگیز به نظر برسد. اما با تمرین و ممارست، این تغییرات برای شما طبیعی شده و به بخشی از روال خوانش شعر تبدیل خواهد شد.

ارکان عروضی: ستون های وزن شعر

پس از آنکه هجاهای یک بیت را شناسایی و علامت گذاری کردیم، گام بعدی کشف نظم موجود در آن هاست. این نظم، از طریق گروه بندی هجاها به واحدهای بزرگ تر و مشخصی به نام ارکان عروضی یا افاعیل آشکار می شود. ارکان عروضی، الگوهای هجایی تکرار شونده ای هستند که وزن یک شعر را می سازند.

ارکان عروضی (افاعیل) چیست؟

ارکان عروضی، در واقع، الگوهای مشخص و ثابتی از توالی هجاهای کوتاه و بلند هستند که هر وزن عروضی از ترکیب و تکرار آن ها پدید می آید. این ارکان، مانند آجرهای یک ساختمان، کنار هم قرار می گیرند تا ساختار وزنی شعر را بسازند. هر رکن، یک نام خاص دارد که ریشه در زبان عربی و علم صرف و نحو دارد، اما برای درک ماهیت آن کافی است توالی هجاهایش را بدانیم.

جدول جامع ارکان عروضی پرکاربرد

در ادامه، جدولی از مهم ترین و پرکاربردترین ارکان عروضی را مشاهده می کنید. آشنایی با این ارکان، نقطه عطشی در مسیر تقطیع شعر و نام گذاری اوزان خواهد بود. این جدول به شما کمک می کند تا پس از تقطیع هجایی، به سرعت الگوی مناسب را تشخیص دهید.

نام رکن	نماد هجایی	میزان صوتی (تَ/تَن)	توضیحات کوتاه
فعولن	U ─ ─	تَ تَن تَن	پرکاربردترین رکن، آغازگر بحر متقارب و هزج.
فاعلاتن	─ U ─ ─	تَن تَ تَن تَن	رکن اصلی بحر رمل.
مستفعلن	─ ─ U ─	تَن تَن تَ تَن	رکن اصلی بحر رجز و رجز مجتث.
مفاعیلن	U ─ ─ ─	تَ تَن تَن تَن	از ارکان اصلی بحر هزج.
مفتعلن	─ U U ─	تَن تَ تَ تَن	رکن اصلی بحر منسرح و سریع.
فَعَلاتن	U U ─ ─	تَ تَ تَن تَن	از اشکال پرکاربرد در بحور مختلف.
فَعَلن (فاعِل)	─ ─	تَن تَن	شکلی از رکن فاعلن که در پایان مصراع می آید.
فاعلن	─ U ─	تَن تَ تَن	رکن رایج در اوزان پایانی.
مفاعلن	U ─ U ─	تَ تَن تَ تَن	کمتر رایج، اما در برخی اوزان دیده می شود.
فَعَل	U ─	تَ تَن	بیشتر در پایان مصراع ها ظاهر می شود.
مفعولن	─ ─ ─	تَن تَن تَن	در آغاز برخی اوزان.
مفاعیلُ	U ─ ─ U	تَ تَن تَن تَ	شکلی از مفاعیلن با هجای پایانی کوتاه.
مفعولُ	─ ─ U	تَن تَن تَ	شکلی از مفعولن با هجای پایانی کوتاه.

در نظر داشته باشید که تمامی هجاهای پایانی مصراع ها در شعر فارسی باید بلند باشند. بنابراین، ارکانی که به هجای کوتاه (U) ختم می شوند، مانند فاعلاتُ (─ U ─ U) یا مفعولُ (─ ─ U)، هیچ گاه در انتهای یک مصراع کامل ظاهر نمی شوند، مگر در موارد خاص و به عنوان اختیارات شاعری.

گام به گام تقطیع شعر: از خوانش تا کشف وزن

حالا که با مفاهیم پایه آشنا شدیم، وقت آن است که دست به کار شویم و یک بیت شعر را با هم تقطیع کنیم. این مراحل، نقشه ی راه شما برای هر بیت دیگری خواهد بود.

مثال پایه: الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها

این بیت از حافظ، با وجود سادگی ظاهری، برای آموزش گام به گام بسیار مناسب است.

مرحله ۱: خوانش صحیح و آوایی شعر

اولین و مهم ترین قدم، خواندن شعر با تلفظ صحیح و دقیق است. باید کلمات را همان طور که در زبان محاوره یا با لهجه طبیعی خود تلفظ می کنید، بخوانید، نه آن طور که نوشته شده اند.

خوانش آوایی: اَلا یا اَی یُهَس سا قی اَدِر کا سَن وَ ناوِلها

مرحله ۲: تبدیل بیت به خط عروضی

حالا، شعر را بر اساس تلفظ مرحله قبل، به خط عروضی می نویسیم. در این مرحله، دقت به جزئیات مانند ادغام همزه ها یا تغییر واو عطف بسیار مهم است.

بیت اصلی	خط عروضی	توضیحات
الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها	اَ لا یا اَی یُ هَس سا قی اَ دِر کا سَن وَ نا وِل ها	یا ایها به یا اَی یُهَس تبدیل می شود (ادغام و تبدیل). کاساً به کاسَن (تنوین به نون ساکن). و به وَ.

مرحله ۳: تقطیع هجایی

در این گام، هر هجا را مشخص کرده و نوع آن (کوتاه U یا بلند ─) را زیر آن می نویسیم. این مرحله نیازمند دقت در تشخیص مرز هجاها و همچنین نوع آن هاست.

خط عروضی	تقطیع هجایی
اَ لا یا اَی یُ هَس سا قی اَ دِر کا سَن وَ نا وِل ها	U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ U ─ U ─

دقت کنید که ای در اَی یُهَس بلند است (مصوت بلند + صامت)، اما اَی در ترکیب اَلا یا اَی یُهَس از یک مصوت کوتاه و یک صامت تشکیل شده و یک هجای کوتاه است. یُهَس نیز به ترتیب یُ کوتاه، هَس بلند است.

مرحله ۴: تقسیم بندی هجاها به ارکان

در این مرحله، توالی هجاهای U و ─ را بر اساس الگوهای ارکان عروضی که پیش تر با آن ها آشنا شدیم، گروه بندی می کنیم. این کار شبیه پیدا کردن قطعات پازل است که کنار هم یک تصویر کامل (وزن شعر) را می سازند.

تقطیع هجایی	تقسیم به ارکان
U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ U ─ U ─	U ─ ─ ─ / U ─ ─ ─ / U ─ ─ U / ─ U ─

در این مثال، مشاهده می کنید که هجاها به صورت مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلُ فاعلن گروه بندی شده اند.

مرحله ۵: نام گذاری وزن

در نهایت، با استفاده از نام ارکان شناسایی شده، وزن کامل شعر را نام گذاری می کنیم.

تقسیم به ارکان	نام وزن
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلُ فاعلن	بحر هزج مثمن اخرب مقبوض محذوف (یا بحر هزج مثمن سالم با تغییرات)

این گام ها، روالی منطقی را برای تقطیع شعر ارائه می دهند. با تمرین بر روی نمونه های بیشتر، این فرآیند برای شما سریع تر و شهودی تر خواهد شد.

گنجینه ای از نمونه های تقطیع هجایی و ارکان (بیش از ۲۰ مثال)

در این بخش، به سراغ گنجینه ای از اشعار فارسی می رویم و آن ها را گام به گام تقطیع می کنیم. این مثال ها، هر یک نکته ای تازه دارند و به شما کمک می کنند تا مهارت خود را در تقطیع هجایی و شناسایی ارکان عروضی به بالاترین حد برسانید.

اوزان متفق الارکان (تکرار یک رکن)

این اوزان از تکرار یک رکن عروضی به تعداد مشخصی در هر مصراع تشکیل شده اند. سادگی نسبی آن ها، نقطه خوبی برای آغاز تمرین است.

مثال ۱: بحر هزج مسدس سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن)

این وزن از تکرار چهار بار رکن فعولن (U ─ ─) تشکیل شده است. فعولن، با موسیقی آرام و دلنشین خود، در بسیاری از غزل های فارسی به کار رفته است.

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی / ز بامی که برخاست مشکل نشیند (حافظ)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی	مَ رَن جا دِ لَم را کِ ای مُر غِ وَح شی	U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─	مَ رَن جا (فعولن) / دِ لَم را (فعولن) / کِ ای مُر (فعولن) / غِ وَح شی (فعولن)	فعولن فعولن فعولن فعولن (بحر هزج مسدس سالم)
ز بامی که برخاست مشکل نشیند	ز با می کِ بَر خاس مُش کِل نِ شی نَد	U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─	ز با می (فعولن) / کِ بَر خاس (فعولن) / مُش کِل نِ (فعولن) / شی نَد (فعولن)	فعولن فعولن فعولن فعولن (بحر هزج مسدس سالم)

مثال ۲: بحر رمل مثمن سالم (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن)

این وزن، از تکرار چهار بار رکن فاعلاتن (─ U ─ ─) تشکیل شده است. موسیقی این وزن، پرشور و روان است.

ای مسلمانان مرا از غم پناهی نیست نیست / جز غم و درد و بلا در دل مرا راهی نیست نیست (سنایی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
ای مسلمانان مرا از غم پناهی نیست نیست	ای مُ سَل ما نن مَ را اَز غَم پَ نا هی نیس نیس	─ U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─	ای مُ سَل ما (فاعلاتن) / نن مَ را اَز (فاعلاتن) / غَم پَ نا هی (فاعلاتن) / نیس نیس (فاعلاتن)	فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن (بحر رمل مثمن سالم)

مثال ۳: بحر رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن)

این وزن، با تکرار چهار بار رکن مستفعلن (─ ─ U ─) پدید می آید. این بحر، وزنی محکم و پرقدرت دارد و برای اشعار حماسی و توصیفی مناسب است.

ای ساربان آهسته ران کارام جانم می رود / وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود (سعدی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
ای ساربان آهسته ران کارام جانم می رود	ای سا رَ بان آهِس تَ ران کا رام جا نَم می رَ وَد	─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─	ای سا رَ بان (مستفعلن) / آهِس تَ ران (مستفعلن) / کا رام جا نَم (مستفعلن) / می رَ وَد (مستفعلن)	مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن (بحر رجز مثمن سالم)

مثال ۴: بحر هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن)

یکی دیگر از اوزان بسیار رایج در شعر فارسی، خصوصاً در غزل. این وزن از تکرار چهار بار رکن مفاعیلن (U ─ ─ ─) ایجاد می شود.

من آن مرغم که در هر بیشه ایم لانه خواهی دید / ز باغ خاطر عشاق بی دانه خواهی دید (سنایی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
من آن مرغم که در هر بیشه ایم لانه خواهی دید	مَ نا مُر غَم کِ دَر هَر بی شِ یَم لا نِ خا هی دید	U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ ─	مَ نا مُر غَم (مفاعیلن) / کِ دَر هَر بی (مفاعیلن) / شِ یَم لا نِ (مفاعیلن) / خا هی دید (مفاعیلن)	مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (بحر هزج مثمن سالم)

اوزان متناوب الارکان (تکرار دو رکن)

در این اوزان، دو رکن مختلف به صورت متناوب (یکی در میان) در طول مصراع تکرار می شوند که موسیقی پیچیده تر و خاص تری را ایجاد می کند.

مثال ۶: بحر رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فعلاتن فاعلاتن فعلاتن)

این وزن از تناوب ارکان فاعلاتن (─ U ─ ─) و فعلاتن (U U ─ ─) تشکیل می شود. این بحر نیز بسیار پرکاربرد و دلنشین است.

ای دل ای دل چه شد که در دل من جا نداری / تو مرا دوست نداری نظری با ما نداری (مولانا)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
ای دل ای دل چه شد که در دل من جا نداری	ای دِ لِ ای دِل چِ شُد کِ دَر دِ لِ مَن جا نَ دا ری	─ U ─ ─ U U ─ ─ ─ U ─ ─ U U ─ ─	ای دِ لِ ای (فاعلاتن) / دِل چِ شُد کِ (فعلاتن) / دَر دِ لِ مَن (فاعلاتن) / جا نَ دا ری (فعلاتن)	فاعلاتن فعلاتن فاعلاتن فعلاتن (بحر رمل مثمن محذوف)

مثال ۷: بحر متقارب مثمن محذوف (مستفعلن فعولن مستفعلن فعولن)

این وزن از تناوب مستفعلن (─ ─ U ─) و فعولن (U ─ ─) ساخته می شود. این وزن، آهنگی خاص و گاهی حماسی دارد.

بیا تا برآریم دستی ز دل / که نتوان برآورد فردا ز گل (سعدی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
بیا تا برآریم دستی ز دل	بِ یا تا بَ را ریم دَس تی زِ دِل	U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─	بِ یا تا (فعولن) / بَ را ریم (فعولن) / دَس تی زِ (فعولن) / دِل (فَعَل)	فعولن فعولن فعولن فعَل (بحر متقارب مثمن محذوف)
که نتوان برآورد فردا ز گل	کِ نَت وان بَ را وَرد فَر دا زِ گُل	U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─	کِ نَت وان (فعولن) / بَ را وَرد (فعولن) / فَر دا زِ (فعولن) / گُل (فَعَل)	فعولن فعولن فعولن فعَل (بحر متقارب مثمن محذوف)

نمونه هایی با چالش های خاص (اختیارات شاعری)

شعر، هنری است که گاهی از قواعد صلب فراتر می رود. اختیارات شاعری، تغییرات کوچکی هستند که شاعر برای حفظ وزن یا بیان هنری، در تلفظ یا ساختار هجاها ایجاد می کند. آشنایی با آن ها، برای تقطیع اشعار پیچیده تر ضروری است.

اختیارات شاعری به دو دسته تقسیم می شوند: وزنی و زبانی. اختیارات وزنی به تغییر در طول هجاها مربوط می شوند، در حالی که اختیارات زبانی به تغییر در تلفظ کلمات برای انطباق با وزن اشاره دارند.

مثال ۸: اشباع (بلند کردن هجای کوتاه)

گاهی برای پر کردن جای یک هجای بلند، یک مصوت کوتاه را کمی کشیده تر تلفظ می کنیم تا هجای آن بلند محسوب شود. این اغلب در کلماتی مانند تو (tُ) یا که (ke) اتفاق می افتد، وقتی باید بلند باشند.

ز دستم برنمی خیزد که یک دم بی تو بنشینم / به جز رویت نمی خواهم که روی از هیچکس بینم (سعدی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	توضیح
ز دستم برنمی خیزد که یک دم بی تو بنشینم	زِ دَس تَم بَر نِ می خی زَد کِ یِک دَم بی تُ بِن شی نَم	U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─	در بی تُ، تُ در اینجا باید بلند خوانده شود (اشباع)، در حالی که ذاتاً کوتاه است.

مثال ۹: اسکان (کوتاه کردن هجای بلند)

گاهی یک مصوت بلند، برای جای گرفتن در جایگاه یک هجای کوتاه، کوتاه تر تلفظ می شود. این اتفاق بیشتر در کلماتی مانند نیست (که ی آن بلند است) رخ می دهد.

دل ز تنهایی به جان آمد خدا را همدمی (حافظ)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	توضیح
دل ز تنهایی به جان آمد خدا را همدمی	دِل زِ تَن ها یی بَ جان آ مَد خُ دا را هَم دَ می	─ U ─ ─ U ─ ─ ─ U ─ ─ U ─ U ─	ویی در تنهایی (تن-ها-یی) به یی کوتاه می شود (اسکان) تا با وزن هماهنگ شود.

مثال ۱۰: حذف همزه

همزه ای که در ابتدای کلمه قرار دارد و بعد از یک مصوت بلند یا کوتاه می آید، در تلفظ حذف می شود. این رایج ترین اختیار زبانی است.

آب آتش می رود زان لعل آتش فام او (حافظ)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	توضیح
آب آتش می رود زان لعل آتش فام او	آ بَ آ تَش می رَ وَد زا لَع لِ آ تَش فا مِ او	─ U ─ ─ U ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─	بَ در آب آتش (آبِ آتش) و لِ در لعل آتش فام (لعلِ آتش فام)، همزه آتش حذف شده و کسره یا صدای قبل به آن می پیوندد.

مثال ۱۱: ادغام

گاهی دو حرف همجنس کنار هم قرار می گیرند و یکی می شوند، یا نون ساکن با حرف بعدی ادغام می شود.

شبی خورشید را در خواب دیدم (عطار)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	توضیح
شبی خورشید را در خواب دیدم	شَ بی خُر شید را دَر خاب دی دَم	U ─ ─ ─ ─ U ─ ─ ─ ─ ─	خورشید به صورت خُرشید تلفظ می شود (ادغام ر و ش یا گاهی خ و و).

نمونه های دارای تغییر در رکن پایانی

اغلب وزن های عروضی در پایان مصراع یا نیم مصراع، دچار تغییر کوچکی در رکن پایانی می شوند. این تغییرات، مانند حذف یک هجا، باعث تنوع و زیبایی وزن می شوند.

مثال ۱۳: رکن پایانی فعل (مثلاً فعولن فعولن فعولن فعل)

در این نوع وزن، رکن پایانی از فعولن (U ─ ─) به فعل (U ─) تبدیل می شود، یعنی یک هجای بلند از آن کاسته می شود.

گر از دلبری دل به تنگ آیدت / دگر غمگساری به چنگ آیدت (سعدی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
گر از دلبری دل به تنگ آیدت	گَ رَز دِل بَ ری دِل بِ تَن گا یَ دَت	U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─	گَ رَز دِل (فعولن) / بَ ری دِل (فعولن) / بِ تَن گا (فعولن) / یَ دَت (فَعَل)	فعولن فعولن فعولن فعَل (بحر متقارب مثمن محذوف)

مثال ۱۴: رکن پایانی فاعلن (مثلاً فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن)

در این مورد، رکن پایانی از فاعلاتن (─ U ─ ─) به فاعلن (─ U ─) تبدیل می شود، به معنای حذف یک هجای بلند.

دل می رود ز دستم صاحب دلان خدا را / دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا (حافظ)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
دل می رود ز دستم صاحب دلان خدا را	دِل می رَ وَد زِ دَس تَم صا حِب دِ لا خُ دا را	─ ─ U ─ U ─ ─ ─ ─ U ─ U ─ ─ ─	دِل می رَ (فاعلاتن) / وَد زِ دَس (فاعلاتن) / تَم صا حِب (فاعلاتن) / دِ لا خُ (فاعلن) / دا را (فاعلاتن)	فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن (بحر رمل مثمن سالم، با تغییر در پایان)

نمونه های ترکیبی و پیچیده تر

برخی از اشعار، ترکیبی از ارکان مختلف را در خود جای داده اند و برای تقطیع آن ها نیاز به دقت و تجربه بیشتری است.

مثال ۱۵: هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای

هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای / من در میان جمع و دلم جای دیگر است (سعدی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای	هَر گِز وُ جو دِ حا ضِ رِ غا یِب شِ نی دِ ای	─ ─ U ─ U ─ U U ─ ─ U ─ U ─	هَر گِز وُ (مستفعلن) / جو دِ حا (فاعلاتن) / ضِ رِ غا یِب (مستفعلن) / شِ نی دِ ای (فاعلاتن)	مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن (بحر رجز مطوی مخبون)

مثال ۱۶: دیدار یار غایب دانی چه ذوق دارد

دیدار یار غایب دانی چه ذوق دارد / ابری که در بیابان بر تشنه ای ببارد (حافظ)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
دیدار یار غایب دانی چه ذوق دارد	دی دار یا رِ غا یِب دا نی چِ ذوق دا رَد	─ ─ U ─ U ─ ─ ─ U ─ U ─ ─ ─	دی دار یا (مفاعیلن) / رِ غا یِب (فاعلاتن) / دا نی چِ ذوق (مفاعیلن) / دا رَد (فاعلن)	مفاعیلن فاعلاتن مفاعیلن فاعلن (بحر مضارع مثمن اخرب)

مثال ۱۷: زنده شود هرکه پیش دوست بمیرد

زنده شود هرکه پیش دوست بمیرد / مرده دلست آن که هیچ دوست نگیرد (سعدی)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
زنده شود هرکه پیش دوست بمیرد	زَن دِ شَ وَد هَر کِ پی شِ دوس بِ می رَد	─ U U ─ ─ U ─ U ─ ─ U U ─ ─	زَن دِ شَ وَد (مفتعلن) / هَر کِ پی شِ (فاعلاتن) / دوس بِ می (مفتعلن) / رَد (فَعَل)	مفتعلن فاعلاتن مفتعلن فعَل (بحر سریع مطوی مکشوف)

مثال ۱۸: مرا حکایت آن مرغ زیرک آمد یاد

مرا حکایت آن مرغ زیرک آمد یاد / به پای خویش چو در دام عشقت افتادم (حافظ)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
مرا حکایت آن مرغ زیرک آمد یاد	مَ را حِ کا یَ تِ آ مُر غِ زی رَ کا مَد یاد	U ─ U ─ U U ─ ─ U ─ U ─ ─ ─	مَ را حِ (مفاعیلُ) / کا یَ تِ آ (مفاعیلُ) / مُر غِ زی (مفاعیلُ) / رَ کا مَد یاد (مفاعیلُ)	مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ (بحر هزج مثمن محذوف)

مثال ۱۹: ما سر بنهادیم و به سامان نرسیدیم

ما سر بنهادیم و به سامان نرسیدیم / در درد بمردیم و به درمان نرسیدیم (مولانا)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
ما سر بنهادیم و به سامان نرسیدیم	ما سَر بِنِ ها دیم و بَ سا ما نَر سی دیم	─ ─ U U ─ ─ U U ─ ─ U U ─ ─	ما سَر بِنِ (مفاعلاتُ) / ها دیم و بَ (مفاعلاتُ) / سا ما نَر سی (مفاعلاتُ) / دیم (فعولن)	فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن (بحر رمل مثمن محذوف)

مثال ۲۰: صورت معنی کجا کشف شود بر خرد؟

صورت معنی کجا کشف شود بر خرد؟ / عشق حقیقی که را دست دهد در مجاز؟ (حافظ)

بیت شعر	خط عروضی	تقطیع هجایی	تقطیع به ارکان	نام وزن
صورت معنی کجا کشف شود بر خرد؟	صو رَ تَ مَع نی کُ جا کَش شَ وَد بَر خِ رَد	─ U U ─ ─ U ─ ─ U ─ ─ U ─	صو رَ تَ (مفتعلن) / مَع نی کُ (فاعلاتن) / جا کَش شَ (مفتعلن) / وَد بَر خِ رَد (فاعلاتن)	مفتعلن فاعلاتن مفتعلن فاعلاتن (بحر رمل مثمن مشکول)

تمرین و ممارست: کلید تسلط بر عروض

حالا که با مثال های متعدد همراه ما بودید و با مراحل تقطیع آشنا شدید، نوبت شماست که دانش خود را به کار بگیرید. تنها راه برای تسلط بر عروض و تقطیع شعر، تمرین مداوم و حل نمونه های مختلف است. این تمرین ها به شما کمک می کنند تا چشم و گوشتان به وزن و موسیقی شعر عادت کند و بتوانید به صورت شهودی، هجاها و ارکان را تشخیص دهید.

اشعار زیر را با دقت بخوانید، به خط عروضی بنویسید، تقطیع هجایی کنید و در نهایت، ارکان و وزن آن ها را شناسایی کنید. هیچگاه از این تمرین نترسید؛ حتی اگر در ابتدا سخت به نظر برسد، هر بار که تلاشی می کنید، گامی به سوی درک عمیق تر از این هنر کهن برمی دارید.

1. دگران چون بروند از نظر از دل بروند / تو چنان در دل من رفته که جان در بدنی (سعدی)
2. تا کی روم از عشق تو شوریده به هر سوی؟ / تا کی دوم از شور تو دیوانه به هر کوی؟ (سعدی)
3. خواهم اندر پایش افتادن چو گوی / ور به چوگانم زند هیچش مگوی (مولانا)
4. مرا راحت از زندگی دوش بود / که آن ماه رویم در آغوش بود (فروغی بسطامی)
5. ندانمت به حقیقت که در جهان به که مانی / جهان و هرچه در او هست صورت اند و تو جانی (سعدی)

به یاد داشته باشید که هر هجای کشیده (مصوت بلند + صامت) در تقطیع به یک هجای بلند و یک هجای کوتاه تقسیم می شود. این یکی از حیاتی ترین نکات در تقطیع صحیح است.

سخن پایانی

ماجراجویی در دنیای عروض و تقطیع شعر، شاید در نگاه اول دشوار به نظر برسد، اما همان طور که تجربه کردید، با دانستن اصول و تمرین مستمر، این مسیر هموار می شود. توانایی تقطیع شعر، نه تنها ابزاری برای درک فنی آن است، بلکه پلی است که ما را به موسیقی نهفته در کلام شاعران بزرگ وصل می کند. این مهارت به شما امکان می دهد تا هر بیت شعر را نه فقط با چشم، که با گوش جان بشنوید و از هماهنگی شگفت انگیز واژه ها لذت ببرید.

از این پس، هرگاه بیتی را می خوانید، آگاهانه به ریتم و آهنگ آن توجه کنید. همین توجه ساده، اولین گام در تبدیل شدن به یک «عروضی دان» ماهر است. تقطیع شعر، مانند باز کردن جعبه ای موسیقی است که هر قطعه از آن، نت های دل نشینی را آشکار می کند. امیدواریم این مقاله، چراغ راهی برای شما در این سفر دلپذیر بوده باشد.