خوانش پساساختارگرا به مثابه بازنمایی اخلاقی «دیگری»
به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری ام ویک، هریک از ما محصول جامعه ای خاص هستیم. ما «خودمان را نمی سازیم». ما قسمت عمده ای ازآنچه را که «هویت» خویش تلقی می کنیم و نیز «اعتقادات شخصی مان» را مرهون اجتماعی هستیم که در آن زندگی می کنیم.
جامعه ایرانی مثل هر جامعه دیگری شکلی همگن ندارد. در آن گروه های مختلف وجود دارند و زندگی می کنند؛ اما شاید با نگاهی از بالا و کلی تر بتوان گفت ما ایرانیان چنانیم یا چنینیم.
با نگاهی به کتاب هایی که درباره خلقیات و اخلاق ایرانیان (از گذشته تا امروز) نوشته شده به خصوصیاتی، چون دروغ گویی، عدم اعتماد، چاپلوسی و دورویی، اغراق گویی و داستان سرایی و… اشاره شده است. وقتی به این مسیله توجه می کنیم از دو منظر می توانیم به آن نگاه کرد. اول نگاهی که این خلقیات را نمی پذیرد و آن را پس می زند و نگاه دومی که با قبول برخی از آن ها می کوشد نسبت آن را با زیست جهان کنش گر بسنجد.
این گروه می کوشند به فهم درستی از امر اخلاقی برسند تا با نگاه انتقادی درصدد تغییرش برآیند. اگر بخواهیم از منظر نگاه دوم به موضوع ورود کنیم در این راه هنر و سینما می توانند بسیار راه گشا باشد.
محمد تقی کرمی قهی (استاد دانشگاه علامه طباطبایی) و مژگان فراهانی در مقاله ای با عنوان خوانش پساساختارگرا به مثابه بازنمایی اخلاقی «دیگری»(مطالعه آثار سینمایی اصغر فرهادی) تلاش کرده اند این موضوع را واکاوی کنند. این مقاله در همایش ملی اخلاق و جامعه ایرانی ارایه شده، این همایش با همکاری انجمن جامعه شناسی و پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری برگزار شده است.
* توافق بر سر قاعده مشترک اخلاقی
به عقیده ارسطو، نخستین وظیفه حکومت این است که انسان های جامعه گرا را قادر سازد به مباحث فلسفی بپردازند و سرانجام بر سر یک قاعده مشترک اخلاقی به توافق برسند. با چرخشی تاریخی می توان این پرسش را جور دیگری مطرح کرد؛ آیا هنر و سینما نمی تواند در بازنمایی این قاعده ی مشترک اخلاقی نقشی مهم تر از حکومت ها داشته باشد؟
به گفته مارتین هایدگر، فیلسوف بزرگ قرن بیستم اثر هنری جهانی را بر ما آشکار می کند؛ یعنی ما با دیدن یک اثر هنری (نقاشی قرون وسطی) می توانیم به این آگاهی برسیم که مردم آن دوران چگونه زندگی می کردند، اخلاقیات آنان و ارزش ها و ضد ارزش هایشان چیست؟
در زندگی سیاسی اجتماعی، فرهنگی ایرانیان در دهه های گذشته انقلاب، جنگ، تحریم های اقتصادی وجود داشته است و اینها هرکدام اخلاقیات خاص خودشان را ایجاد کرده اند.
پرداختن به «اخلاق» امر پیچیده ای است؛ زیرا اخلاق، آمیزه عجیبی از سنت رایج و اعتقادات شخصی است. بعضی از فیلسوفان بر اهمیت جامعه تاکید ورزیده اند و اخلاق فردی را اشتقاقی از آن می دانند.
فیلسوفان دیگری هم هستند که بر اهمیت فرد خودمختار تاکید می ورزند و ادعا می کنند که جامعه صرفاً توافقی مفید است که باید خدمتگزار اهداف و خواسته های افراد باشد.
هم فردگرایان و هم فیلسوفان اجتماعی ابا دارند از اینکه اخلاق را فقط به عنوان«قواعد محفلی» که اعضا بر سر آنها توافق کرده و آنها را تنظیم نموده اند، تبیین کنند. هر دو گروه می خواهند اخلاق اجتماعی یا نیاز به اخلاق فردی را با توسل به مجموعه ای از آرمان های«بی طرف» روا بشمارند.
در سینمای فرهادی اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی فاصله ای برناگذشتنی باهم دارند، واکاوی این فاصله هم به مخاطب وا گذاشته می شود. توگویی تلاش این است که مبنایی برای اخلاق فراهم آید.
از این رو سوال اصلی این پژوهش آن است که «اصغر فرهادی»، تا چه میزان با خوانش پساساختارگرایانه که مبتنی بر مفاهیمی همچون تصمیم ناپذیری، تقابل های دوگانه، نشانه های متناقص، مولف زدایی، مرکزگریزی و تکرارپذیری بازنمایی اخلاقی از «دیگری» داشته است؟ به همین منظور فیلم هایی نظیر «چهارشنبه سوری»، «درباره الی»، «جدایی نادر از سیمین»، و «گذشته» مورد خوانش با روش «تحلیل روایت» مور واکاوی قرار می گیرد.
* رژیم های مشاهده و روایت های برساخته
روایت بر مبنای چارچوب های گفتمانی، ایدیولوژیکی و مفهومی خاصی شبح یا تصویری را می سازد که جای هستی بالفعل و یا امر واقع را می گیرد. در هر روایت ما با یک روایت از میان بی شمار روایت های بدیل که امکان ساخت دارند، روبرو می شویم. روایت ها بازگفته های طبیعی نیستند، بلکه برساخته های اجتماعی و فرهنگی هستند که از میان بی شمار تصاویری که قابلیت ارایه داشته اند در راستای نگه داشت نسبت مرکز/ حاشیه انتخاب شده اند.
هر روایت به عنوان کنشی است که با برساختن ایماژی از افراد و گروه های اجتماعی، غیاب آنها را به حضور بدل می کند. بازنمایی یک موضوع سبب می شود که آن موضوع از نوعی غیاب خارج شده و به موقعیت دیگری ارتقا یابد که در آن از ایماژی مخصوص به خود برخوردار شود.
بازنمایی در وهله اول بر حضور یا عدم حضور (غیاب) افراد و گروه ها و در مرحله بعد بر کیفیت این حضور اشاره دارد. جامعه ای که در آن برخی از افراد و گروه ها در حیات دسته جمعی مشارکت ندارند و به عوض آن در انزوا، جدا افتادگی، طرد، حاشیه و اعمال خشونت از سوی یک گروه یا یک فرد به سر می برند، ما حصل عدم بازنمایی یا سوء بازنمایی است؛ روایتی که در ساخت واقعیت یک سویه و جانبدارانه عمل کرده و از حضور برای تمامی افراد، اقشار و گروه ها اجتناب ورزیده است.
بنابراین، وقتی از بازنمایی یا عدم بازنمایی گروه اجتماعی خاص سخن می گوییم، در واقع به حضور و عدم حضور ایماژ آنها در عرصه عمومی اشاره می کنیم و هنگامی که از سوء بازنمایی حرف می زنیم، در واقع از ایماژ های سوگیرانه و انحرافی سخن می گوییم که دلالت های مختلفی را نسبت به گروه اجتماعی موردنظر موجب شده و در نتیجه عرصه عمومی را به سوی برداشت و گزینش خاصی از این گروه سوق می دهد.
* صورت های اجتماعی
ایماژ های حاصل از بازنمایی هیچ گاه تطابق کامل با هستی بالفعل امر واقع ندارد با مسایل مختلفی همچون صورت اجتماعی و تکوین تاریخی تکوین یافته است. همین تعلقات گوناگون روایت به ساحت های گوناگون و جای گیری آن در چارچوب های ایدیولوژیکی و گفتمانی، مفهوم بازتاب، انعکاس و دسترسی آیینه وار به واقعیت را با چالش روبرو می کند. بنابراین، همواره حضور امر غایب از رهگذر بازنمایی، براساس امکان ها و محدودیت های روایت صورت می گیرد.
جودیت باتلر در کتاب «زندگی شکننده» معتقد است که شکنندگی و آسیب پذیری موقعیت مشترک انسان هاست و از این طریق تاکید می کند که فعل بازنمایی در به رسمیت شناساندن این ویژگی مشترک برای تمامی افراد و گروه ها، نقش محوری ایفا می کند. از منظر او، اگر یک گروه اجتماعی بازنمایی نشوند، زندگی آسیب پذیر و شکننده آن گروه به رسمیت شناخته نشده و در نتیجه آنها به ورطه زندگی ناواقعی سوق داده می شوند؛ ورطه ای که در آن گروه مورد نظر به صورت بالقوه در معرض خشونت قرار داشته و مفهوم پردازی آن با توجه به تلقی فوق الذکر از اخلاق صورت می پذیرد.
* بازنمایی اخلاقی/ شکست بازنمایی
اخلاق در این مجال اخلاق متفاوت از ارزش های اخلاقی (به عنوان ارزش سامان دهنده کنش های افراد) و در نتیجه فارغ از بعد تجویزی آنها مورد توجه قرار می گیرد. بازنمایی اخلاقی آن است که بر مبنای گفتگو بنا شده باشد تا از محذوف، مطرود، در انزوا و در حاشیه ماندن دیگری جلوگیری کند و در عین حال آن است که نشان می دهد حقیقت حضور دیگری همواره در گذر است، حقیقت فرار است و به صورت پایان ناپذیری پس می نشیند.
بنابراین، اخلاق در مواجهه با دیگری تعریف می شود. در این مواجهه، خود با امری رویارویی می شود که به سبب غیریتش و به سبب مقاومتش در فروکاسته شدن و تقلیل یافتن، مرکززدوده می شود.
یکی از مسایل مهمی که نسبت میان اخلاق با روایت و بازنمایی را مشخص می کند، مفهوم مزیت روایت و بازنمایی است. به این ترتیب، فردی که به فعل روایت می پردازد در غیاب دیگری، به روایت داستان او و برساختن ایماژی از او اقدام می کند. این امر به خصوص زمانی نمایان می شود که فرد مورد روایت (دیگری) فاقد دسترسی به ابزار لازم برای روایت داستان خویش باشد.
بازنمایی اخلاقی بازنمایی است که از تنش میان این دو حقیقت حاصل می آید: این حقیقت که آسیب پذیری و شکنندگی دیگری می د روایت شود تا مغفول نماند و از طرفی واقعیت دیگری همواره از سطح بازنمایی ها فراتر است. انسان همان موجودیتی است که از هر بازنمایی فراتر می رود و در عین حال بدان معنا نیست که نمی باید بازنمایی شود، این تنش که برآمده از تنش میان ساحت سیاست و اخلاق است، بازنمایی اخلاقی را به این نحو بازتعریف می کند.
موفقیت بازنمایی اخلاقی در شکست بازنمایی است و بازنمایی اخلاقی می بایست این شکست را نشان دهد؛ به عبارت دیگر، بر ناتوانی خود در بیان کردن حق مطلب دراره دیگری اذعان کرده و در نتیجه در قبال وی سکوت کند. با این سکوت، از هرگونه ابژه سازی از دیگری مورد روایت سرباز می زند. آنچه مهم است این واقعیت است که می باید از رهگذر بازنمایی به حضورِ دیگری بشارت داد و در عین حال از فقیرسازیِ غیراخلاقی او سرباز زد.
* سینما و بازنمایی سوژه ها
امروزه روایت سینما از جمله مهم ترین روایت ها در شکل دهی سوبژکتیویته های فردی و اجتماعی است. سینما یکی از روایت هایی است که از لحاظ فرمیک و محتوایی سعی در بازنمایی سوژه ها دارد.
فیلم روایت کشمکش شخصیت ها در متن موقعیت هاست. سینماگران می تواند سوژه ها، موقعیت ها و به طور خاص «دیگری» را در تقابل و یا مواجهه با «خود بودگی» بازنمایی کنند و یا از آن سرباز زنند.
نتایج پژوهش نشان می دهد که در سینمای فرهادی اخلاق امری ثابت و ابدی نیست و بسته به وضعیت های اجتماعی معناهای متفاوتی به خود می گیرد. در واقع اخلاق بیش از آنکه امری فردی باشد امری دیالکتیکی بین فرد و اجتماع است. از این رو کنش ها بسیته به زمینه های اجتماعی فرهنگی معنای اخلاقی به یا ضد اخلاقی به خود می گیرند.
در تحلیل آخر در مواجهه با این نوع از سینما نمی توان فقط معطوف به دیدگاه های هنرمند/ مولف پیش رفت، چراکه آنچه اهمیت دارد در درجه اول از یک سو متن/ اثر است و افق های معنایی آن و از سوی دیگر افق ذهنی مخاطب هم بسیار بااهمیت است.
سینمای فرهادی سینمایی امپرسیونیستی است که مخاطب فعال می خواهد، مخاطبی که به شکلی خلاقانه باید پازل معنایی اثر را کنار هم بچیند و آن را کامل کند؛ اما همواره آثار فرهادی ناتمام می مانند. ناتمامی در ذات سینمای فرهادی است و همین شگرد به گونه ای دمکراتیک و اخلاقی فضا را برای گفت وگو در باب آثارش باز می گذارد. او با پنهان کردن حرف آخر و معنای نهایی اثر به مخاطب خود زندگی می بخشد.
تماشاگران غالباً به معنای مشترکی نمی رسند بل هرکدام بسته به زیست جهان خود به قضاوت های متفاوتی می رسند. هر مخاطب جهان خودش را می سازد. امتزاج افق های ذهن تماشاگران می تواند لایه هایی از راز اثر را فاش کند؛ اما معنای اثر همواره، چون خط افق به محض رسیدن به آن، دور می شود و از دست می رود. ازاین رو اخلاق در سینمای فرهادی فقط محدود به کنش شخصیت ها نمی شود بل آنچه در درجه بالاتری از اهمیت قرار دارد قضاوت های اخلاقی است که مخاطبان در شکی بی پایان در آن گرفتار می آیند.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "خوانش پساساختارگرا به مثابه بازنمایی اخلاقی «دیگری»" هستید؟ با کلیک بر روی بین الملل، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "خوانش پساساختارگرا به مثابه بازنمایی اخلاقی «دیگری»"، کلیک کنید.